«هم» در فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد زبان‌شناسی، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

2 دانش‌آموختۀ دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

چکیده

یکی از کلمات بحث‌برانگیز در فارسی امروز، واژۀ «هم» است. برخی دستورنویسان این واژه را جزء دستة قیدها می‌دانند؛ این در حالی است که حذف این واژه ازجمله، گرچه ساختار دستوری آن را برهم نمی‌زند، اما معنای جمله را تغییر می‌دهد. ازسوی دیگر، در مطالعات اخیر، این واژه نه به‌عنوان قید، بلکه به‌عنوان افزایشی مطرح شده است. افزایشی‌ها نشان‌دهندۀ کمیتی برای کانون جمله هستند و معنای آن‌ها با توجه به جایگاه کانون در جمله و حوزۀ آن‌ها متفاوت است. با این تفاسیر، «هم» به‌عنوان یک افزایشی، معنای کانونی جمله را تغییر می‌دهد و به این ترتیب، نقش بنیادین در معنای جمله ایفا می‌کند. علاوه بر افزایشی، «هم» حامل نقش‌های دیگری چون حرف ربط و حرف ربط علّی و سایر نقش‌ها نیز است. هدف از این مقاله، بررسی نقش‌های «هم» در فارسی و ارائۀ نقشۀ معنایی این واژه است. به‌منظور بررسی دقیق‌تر نقش‌های کنونی، این مقاله نگاهی درزمانی به «هم» از فارسی باستان تا معاصر داشته است تا تغییرات این واژه به‌طور دقیق مشخص شود؛ به این ترتیب، «هم» از دیدگاه دستوری‌شدگی مورد توجه قرار گرفته است. این پژوهش در نهایت سیر تحول «هم» از باستان تا معاصر به‌همراه نقشة معنایی آن را ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

‘ham’ in persian

نویسندگان [English]

  • Nasim Mohtashamirad 1
  • Elham Izadi 2
1 Linguistics department, Bu Ali Sina University
2 BuAli SIna University
چکیده [English]

‘‘ham’’ appears to be one of controversial words in modern Persian. Some grammarians categorized them as adverbs. Although omitting this word from sentences does not result in ungrammatical sentence, it just change the meaning. On the other hand, the word being mentioned not only as an adverb but an additive. Additives show addition and quantity for focus of sentence. Contribution of additives to meaning of sentence is depended on focus and scope of these particles. Based on these details, ‘‘ham’’ as an additive alternate the meaning of sentence according to the focus. In addition to additive, ‘ham’ plays role of conjuction, cause and etc. This article aims to study roles of ‘ham’ in persian and to provide this word’s semantic map. To be more detailed on current roles, the article has diachronic view on ‘ham’ from old persian to modern persian so as to determine this word changes more comprehensively. Therefore ‘ham’ has been studied from grammaticalization point of view. Finally, this research provides ‘ham’ evolution from old persian to modern persian beside its semantic map.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ‘ham’
  • semantic map
  • grammagticalization
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله (1331). طبیعیات. مصحح: محمد مشکوۃ. تهران: انجمن آثار ملّی.
ابی‌الخیر، رشید بن فضل‌الله (1387). جامع التواریخ. مصحح: محمد روشن. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ارجانی، فرامرز بن خداد بن عبدالله (1353). سمک عیار. به‌تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
استرآبادی، محمد بن محمدنصیر (1336). دُره نادره. تهران: علمی و فرهنگی.
آل‌احمد، جلال (1362). مدیر مدرسه. تهران: رواق.
انوری، حسن و حسن احمدی گیوی (1374). دستور زبان فارسی2. تهران: فاطمی.
آیتی، عبدالمحمد (1346). تاریخ وصاف. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بدلیسی، امیرشرف‌خان (1377). شرفنامه. تهران: اساطیر.
بیهقی، ابوالفضل (1383). تاریخ بیهقی. به‌تصحیح علی‌اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
تسوجی تبریزی، عبداللطیف (1383). هزار و یک شب. تهران: هرمس
الثغری، عماد بن محمد (1352). طوطی‌نامه. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جاماسب-آسانا، جاماسب جی دستور منوچهر جی[گردآورنده] (١٣٧١). متون پهلوی (ترجمه، آوانوشت). گزارش: سعید عریان، تهران: نیلوفر.
جمال‌زاده، محمدعلی (1389). قصه‌های کوتاه برای بچه‌های ریش‌دار. تهران: مهارت.
جوینی، علاءالدین عطاالملک (1387). تاریخ جهانگشا. به‌تصحیح محمد قزوینی، تهران: هرمس.
حزین لاهیجی، محمدعلی (1332). تاریخ حزین. اصفهان: چاپخانۀ داد.
حسن‌دوست، محمّد (١٣٩٣). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. جلد دوم. تهران: نشر آثار.
حسنی خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1333). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. تهران: خیام.
حق‌شناس، محمدعلی. و همکاران (1385). دستور زبان فارسی. تهران: چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
دنبلی، عبدالرزاق (1350). تجربه‌الاحرار و تسلیه‌الابرار. به‌تصحیح حسن قاضی طباطبائی. تبریز: موسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
دنبلی، عبدالرزاق (1351). مآثرالسلطانیه (تاریخ جنگ‌های ایران و روس). تهران: ابن سینا.
دهخدا، علی‌اکبر (1356). چرند و پرند. تهران: معرفت.
رازی، نجم‌الدین (1352). مرصادالعباد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
راسخ‌مهند، محمد (1384). «بررسی انواع تأکید در زبان فارسی». مجلۀ زبان و زبان‌شناسی. س1، ش1، 19-5.
راسخ‌مهند، محمد (1393) .فرهنگ توصیفی نحو. تهران: نشر علمی.
سجستانی، ابویعقوب (1327). کشفالمحجوب سجستانی. به‌تصحیح هنری کربین. تهران: انستیتو ایران و فرانسه.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1383). مطلع‌السعدین و مجمع‌البحرین. به‌اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شرتونی، رشید (2008). مبادی‌العربیه. ج4، بیروت: دارالمشرق.
شریعت، محمدجواد (1371). دستور زبان فارسی. تهران: انتشارات اساطیر.
شفائی، احمد (1363). مبانی علمی دستور زبان فارسی. تهران: نوین.
شوشتری، نورالله (1377). مجالس‌المومنین. تهران: انتشارات اسلامیه.
صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سجر بن عبدلله (1357). تجارب‌السلف. به‌تصحیح ع. اقبال، تهران: کتابخانه طهوری.
صادقی، علی‌اشرف و غلامرضا ارژنگ (1356). دستور زبان سال دوم متوسطه فرهنگ و ادب. تهران: چاپخانه اقبال.
صفوی، شاه طهماسب (1300). تذکرۀ شاه طهماسب. تهران: کاویانی.
طالبوف، عبدالرحیم (1336). کتاب احمد. تهران: شبگیر.
طبری، محمد بن جریر (1356). ترجمۀ تفسیر طبری. به‌تصحیح حسین یغمایی. تهران: توس.
طبری، محمد بن جریر (1362). ترجمۀ تاریخ طبری. ترجمۀ احمد پاینده، تهران: اساطیر.
عوفی، محمد (1340). جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات. به‌تصحیح محمد معین. تهران: خرداد.
فره‌وشی، بهرام (1386). کارنامة اردشیر بابکان. تهران: دانشگاه تهران.
فروغی، محمدعلی (1320). سیرحکمت در اروپا. تهران: بانک ملی ایران.
فسائی، حسن بن حسن (1300). فارسنامۀ ناصری. تهران: امیرکبیر.
فومنی، عبدالفتاح (1274). تاریخ گیلان. به‌تصحیح جعفر آهری. دارالسلطنه پطربورغ.
قبادیانی، ناصرخسرو (1335). سفرنامۀ ناصرخسرو قبادیانی. به‌تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
قیاسوند، مریم و امید طبیب‌زاده (1398). «انواع تناوب‌های دوسویه در فارسی». علم زبان. س6، ش10، 178-143.
کلباسی، ایران (1369). «نقش‌های «هم» در زبان فارسی». مجلۀ زبان‌شناسی. س7، ش2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
گردریزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود (1363). زین‌الاخبار (تاریخ گردریزی). به‌تصحیح عبدالله حبیبی. تهران: ارمغان.
لازار، ژیلبر (1384). دستور زبان فارسی معاصر. ترجمۀ مهستی بحرینی و توضیحات و حواشی از هرمز میلانیان، تهران: هرمس.
مراغه­ای، زین­الدین.(1328). سیاحت­نامۀ ابراهیم بیگ. تهران: آگاه.
مرعشی، میرسیدظهیرالدین‌بن‌سید‌نصیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. تهران: موسسۀ مطبوعاتی شرق.
مشکوﺓ‌الدینی، مهدی (1379). دستور زبان فارسی برپایة نظریة گشتاری. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
مشکور، محمدجواد (1329). کارنامة اردشیر بابکان. تهران: دانش.
مکنزی، دیوید نیل (١٣٧٣). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمة مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
منشی، ابوالمعالی نصرالله (1388). کلیله و دمنه. به‌تصحیح مجتبی مینوی. تهران: ثالث.
منشی، اسکندر (1350). عالم‌آرای عباسی. تهران: امیرکبیر.
منشی، اسکندربیک و محمدیوسف مورّخ (1317). عالم‌آرای صفوی. به‌تصحیح سهیل خوانساری. تهران: چاپخانۀ اسلامیه.
مولانا، جلال‌الدین محمد (1374). فیه‌مافیه. به‌تصحیح جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1328). تاریخ روضه‌الصفا. به‌تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: مرکزی.
نرشقی، ابوبکر محمد بن جعفر (1351). تاریخ بخارا. به‌تصحیح محمد رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نظامی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی (1327). چهار مقاله. به‌تصحیح محمد قزوینی. تهران: ارمغان.
نغزگوی‌کهن، مهرداد (1392). «بررسی کلمات ربط تقابلی فارسی و چگونگی تکوین آنها». فصلنامة جستارهای زبانی. س4، ش4، 265-245.
نغزگوی‌کهن، مهرداد (1395). «مقایسة دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی، فرآیندهای مستقل و موازی». زبان فارسی در گذر زمان. تألیف مهرداد نغزگوی‌کهن، تهران: انتشارات بهار، 145-134.
نغزگوی‌کهن، مهرداد و جلال احمدخانی (1394). «هم‌پایگی عطفی در زبان فارسی». مجلۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. س5، ش10، 218-197.
هروی، محمد بن علی (1346). الابنیه عن حقایق الادویه. تهران: دانشگاه تهران.
واصفی، زین‌الدین محمود (1349). بدایع‌الوقایع. به‌تصحیح الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
یزدی، شرف‌الدین علی (1387). ظفرنامه. به‌تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: مرکز اسناد شورای اسلامی.