زبان و زبان‌شناسی

وزن هجایی (ایقاعی) در زبان فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

وزن هجایی وزنی است که از تکرار منظم درنگ‌ها (یعنی مکث در پایان واژه) و نیز ایجاد پاره‌های مساوی و گاه نامساوی از حیث تعداد هجاها، پدید می‌آید. محل درنگ یا مکثِ پایان واژه به‌قدری در این وزن اهمیت دارد که می‌توان آن را مهم‌ترین عامل برای تعیین نوع وزن در این نوع اشعار دانست. کمّیتِ هجاها و نیز تکیۀ وزنی اهمیت چندانی در ساختار وزن هجایی ندارد و به همین دلیل این وزن دارای تفاوتی ماهوی با دو وزن اصلی شعر فارسی، یعنی وزن کمّی اشعار عروضی از یک سو، و وزن تکیه‌ای-هجاییِ شعرهای عامیانه از سوی دیگر است. وزن هجایی بیشتر خاص زبان‌های هجا-زمانی مانند زبان فرانسوی است که هجاهای آن دارای کمّیت‌های مساوی هستند، اما گاهی به‌علل تاریخی و فرهنگی نمونه‌هایی از آن در زبان‌هایی مانند فارسی نیز که دارای هجاهایی با کمّیت‌های گوناگون است مشاهده شده است. گرچه وزن هجایی از وزن‌های اصلی در زبان فارسی نیست، از قدیم تا به امروز اشعاری بدین وزن در زبان فارسی سروده شده است که در این مقاله به گردآوری و تحلیل آنها می‌پردازیم. در این مقاله پس از بحث مختصری دربارۀ رده‌شناسی وزن‌های گوناگون جهان، به معرفی و بررسی این وزن در فارسی می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که اولاً شاعران برای سرودن اشعاری به وزن هجایی در زبان فارسی، عمدتاً از هجاهای بلند (سنگین) استفاده می‌کنند، ثانیاً تمام مکث‌های موجود در این وزن از نوع درنگ است، یعنی مکثی که منطبق بر مرز پایان واژه یا گروه واجی است، و ثالثاً گرچه پایان هر پاره در این شعر با نوعی تکیه یا برجستگی همراه است، این تکیه نه از نوع تکیۀ واژگانی یا وزنی، بلکه از نوع تکیۀ زیروبمی است و دارای نقشی صرفاً ثانوی در ساختار اصلی وزن است. در این مقاله همچنین شیوه‌ای را برای طبقه‌بندی وزن‌های هجایی فارسی و نیز نمایش مختصات وزنی آنها عرضه داشته‌ایم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Syllabic Meter in Persian

نویسنده [English]

  • Omid Tabibzadeh

Department of Linguistics, Institute for Humanities and Cultural Studies

چکیده [English]

Syllabic meter is formed by the regular repetition of syllables, pauses (caesurae), and hemistiches. The quantity of syllables as well as their weight have no functional role in the structure of syllabic meter, therefore this meter is substantially different with the Persian quantitative meter in classical poetry and Persian isochronous accentual folk meter which are based mainly on syllable weight and metrical accents respectively. Although the syllabic meter is usually current in such syllable-timed languages as French in which syllables have equal quantities, sometimes, for some historical and or cultural reasons, evidences of syllabic meter have been observed in languages such as Persian in which syllables have different quantities. Syllabic meter, as it has been mentioned already, is not current in Persian at all, but this meter has been used by some poets in Persian from the ancient times to the present day. This paper deals with the structural analysis of such poems. In this article, after a brief discussion on the classification of different meters in world languages, Persian syllabic meter has been introduced and it structural characteristics has been shown as follows: 1. Persian poets, when composing in this meter, make use of mostly long (heavy) syllables; 2. The pauses in this meter are always of caesura types, i.e. it appears always after a phonological word (or prosodic constituent) break; 3. Although the end part of each pause in this poem is accompanied always by a stress, this stress is not a metrical one, but a pitch accent, and this point shows clearly that stress has just a secondary role in the main structure of this meter in Persian. In this article a method has been also introduced for representing and classifying all kinds of Persian syllabic meter.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Metrical Typology
  • Syllabic Meter
  • Persian Syllabic Meter
اسلامی، محرم (1384). واج‌شناسی؛ تحلیل نظام آهنگ زبان فارسی. تهران: انتشارات سمت.
بی‌جن‌خان، محمود و ماندانا نوربخش (1385). «واج‌شناسی نوایی و زبان فارسی». نامه پژوهشگاه میراث فرهنگی: ویژه‌نامۀ زبان‌شناسی. ش14و15، 18-33.
پناهی، غلامرضا (1399-1395). آشنایی با اوزان عروضی. 5جلد، تهران: انتشارات پیام.
جاهد‌جاه، عباس (1393). «بررسی درنگ شعری در وزن شعر فارسی». فنون ادبی. س6، ش2، پیاپی11، 59-68.
سامعی، حسین (1374). «تکیۀ فعل در زبان فارسی؛ بررسی مجدد». نامۀ فرهنگستان. س1، ش4، 6-21.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1368). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392). با چراغ و آیینه؛ در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران. تهران: سخن.
صادقی، وحید (1397). ساخت نوایی زبان فارسی؛ تکیۀ واژگانی و آهنگ. تهران: انتشارات سمت.
طبیب‌زاده، امید (1383). «تکیۀ پایه در شعر عروضی فارسی». جشن‌نامۀ دکتر یدالله ثمره: پژوهش‌های زبان‌شناسی ایرانی (2). به‌کوشش امید طبیب‌زاده و محمد راسخ مهند، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 165-188.
طبیب‌زاده، امید (1387). نگاهی به شعر نیما یوشیج؛ بحثی در چگونگی پیدایش نظام‌های شعری. تهران: نیلوفر.
طبیب‌زاده، امید (1389). «ساخت وزنی در شعر عروضی فارسی». زبان و زبان‌شناسی. س6، ش11، 1-20.
طبیب‌زاده، امید (1399الف). تحلیل وزن شعر عامیانۀ فارسی. تهران: بهار.
طبیب‌زاده، امید (1399ب). «رسالۀ دکتری در وزن شعر فارسی از دانشگاه آریزونا: ساخت ضرب‌آهنگی وزن شعر فارسی». نشریۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. س10، ش20، 331-348.
طبیب‌زاده، امید (1399پ) «نقش تکیه در تقطیع وزن شعر عروضی فارسی». نشریۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی. س10، ش20، 1-44.
کمالی، مهدی (1398). «تحلیل و طبقه‌بندی وزن‌هایی که فقط هجای بلند دارند». کهن‌نامۀ ادب پارسی. س10، ش1، پیاپی28، 361-397.
میرطلایی، مائده‌السادات (1396). رده‎شناسی وزنی صورت‎های شعری برخی زبان‎های ایرانی غربی و مرکزی. پایان‎نامه دکتری تخصصی (Ph.D.) در رشتۀ زبان‎شناسی همگانی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
نجفی، ابوالحسن (1395). وزن شعر فارسی (درس‌نامه). به‌همت امید طبیب‌زاده، تهران: نیلوفر.
نجفی، ابوالحسن (1397). طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی. به‌همت امید طبیب‌زاده، تهران: نیلوفر.
وحیدیان کامیار، تقی (۱۳۵۷). بررسی وزن شعر عامیانه. تهران: آگاه.
وحیدیان کامیار، تقی (1363). «اوزان ایقاعی در شعر فارسی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ش66.
وحیدیان کامیار، تقی (1370). حرف‌های تازه در ادب فارسی. مرکز جهاد دانشگاهی دانشگاه اهواز.
 
Aroui, J. L. (2009). "Introduction: Proposal for Metrical Typology". Towards a Typology of Poetic Forms; From Language to Metrics and beyond. J. Aroui (ed.), John Benjamins Publishing Company, 1-39.
Elwell-Sutton, L. P. (1976). The Persian Metres. Cambridge University Press.
Gasparov, M. L. (1996). A History of European Versification. Translated by G. S. Smith, & M. Tarlinskaja, G. S. Smith, & L. Holford-Strevens (eds.), Oxford: Clarendon Press Oxford.
Giamatti, B. (1972). “Italian”. Versification; Major Language Types. W. K. Wimsatt (ed.), New York, New York University Press.
Jakobson, R. (1933). "Ueber den Versbau der serbokroatischen Volksepen". Archives neerlandaises de phonetique experimentale. 7-9: 44-53, Reprinted in Jakobson (1966).
Jakobson, R. (1952). "Slavic epic verse: studies in Comparative metrics". Oxford Slavonic Papers 3: 21-66. Reprinted in Jakobson (1966).
Jakobson, R. (1966). Selected Writings IV: Slavic Epic Studies. The Hague: Mouton.
Jakobson, R., & L. R. Waugh (1979). The Sound Shape of Language. Indiana University Press
Jakobson, R. (1960). "Closing Statements: Linguistics and Poetics", in: Style in Language. T. Sebeok (ed.), Cambridge, MIT Press, 350-377.
Kahnemuyipour, A. (2003). "Syntactic Categories and Persian Stress", in: Natural Language and Linguistic Theory, 21: 337-379.
Kahnemuyipour, A. (2018). "Prosody", in: The Oxford Handbook of Persian Linguistics.
Lotz, J. (1960). "Metric Typology", in: Style in Language. T. A. Sebeok, New York, John Wiley & Sons (eds.). 135-148.
Lotz, J. (1972). "Elements of Versification", in: Versification; Major Language Types; Sixteen Essays. W. K. Wimsatt (ed.). New York, New York University, 1-21.
Lotz, J. (1972). "Elements of Versification", in: Versification; Major Language Types; Sixteen Essays. W. K. Wimsatt (ed.), New York, New York University, 1-21.
Nespor, M. & Vogel, I. (2007). Prosodic Phonology; With a new Foreword. Berlin, New York, Mouton de Gruyter.
 
زبان و زبان‌شناسی
دوره 17، شماره 33 - شماره پیاپی 33
تیر 1400
صفحه 47-70