واژه‌‏ها و اشارات گویشی در فرهنگ نظام

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه تهران

چکیده

فرهنگ نظام نوشتۀ محمدعلی داعی‌الاسلام ازجمله فرهنگ‌های فارسی است که به‌رغم اهمیتش چندان مورد توجه قرار نگرفته است. جنبه‌های نوآورانه‌ای که فرهنگ‌نویس در تدوین این فرهنگ به‌کار بسته است این فرهنگ را از سایر نمونه‌های هم‌عصرش متمایز و ممتاز می‌کند؛ جنبه‌هایی نظیر عدم اکتفا به متون نوشتاری در تدوین فرهنگ، توجه به فارسیِ گفتاری، توجه به مصوبات و برابرنهادهای مقرر فرهنگستان اول، توجه به تمایزاتی که مؤلفه‌های جنستی بر زبان تحمیل می‌کنند و اشاره به معادل‌های گویشی برای الفاظ فهرست‌شده در فرهنگ لغت است. یکی از وجوه افتراقی که بر اهمیت این فرهنگ می‌افزاید، ارائۀ فهرستی از واژه‌های گویشی و ضبط بسیاری از لغات متداول در شهرهای ایران است؛ که نویسنده آنها را الفاظ ولایتی می‌نامد. این مقاله به بررسی چیستی و چرائیِ فهرستِ واژه‌ها و اشارات و تلویحات گویشی در فرهنگ نظام می‌پردازد. به این منظور، مجموعۀ پنج جلدی فرهنگ نظام مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار گرفت و تمام واژه‌هایی گویشی استخراج و برمبنای حوزه‌های جغرافیایی دسته‌بندی شدند. به‌منظور تحلیل داده‌های زبانی از روش کمی تعیین بسامد مدخل‌های واژگانی در هر حوزۀ جغرافیایی استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در این فرهنگ 598 واژۀ گویشی وجود دارد، که 366 واژه‌اش مربوط به «شهرها» و 232 واژه‌اش مربوط به «نواحی» است. واژه‌های اصفهانی و شیرازی بیشترین تعداد و واژه‌های مربوط به گویش‌های بخارایی، بختیاری، شبانکاره‌ای، قمی، لاری، نطنزی و همدانی کمترین تعداد را به خود اختصاص داده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Iranian Dialectal Words in Farhang-e Nezām

نویسنده [English]

  • Behrooz Mahmoodi-Bakhtiari
Faculty Member, University of Tehran
چکیده [English]

Despite its significance, Farhang-e Nezām is a Persian dictionary which has not received the attention it deserves. Some innovative aspects of this dictionary distinguishes it from its contemporary dictionaries; considering textual/ written repertoire as inadequate in lexicography, paying attention to oral Persian, considering the approved vocabulary of the first Iranian academy and making a list of them, considering gendered language, and regional variations in lexicography which is called “dialectal lexical items” in the present article. This research asks about those words and the reason why they have been listed. Nezām 5 volume dictionary has been studied in pursue of those words. Here, the quantitative methodology used mainly by frequency effects of the dialectal vocabulary variation has been applied to data. The findings of the research show that there are 599 “dialectal lexical items” most of which are related to towns (369) and regions (232). Among them those related to Isfahan and Shiraz dialects are the most used due to “dialectal lexical items” and Bokhārāi, Bakhtiāri, Shabānkārei, Lāri, Natanzi, and Hamedāni are among the least items.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lexicography in India
  • Farhang-e Nezām
  • dialectal lexical items
  • Mohammad ‘Ali Dā’I al-Esālm
ادیب طوسی، محمدامین (1334الف). «لهجه کازرونی قدیم». نشریه دانشکده ادبیات تبریز. 1، 40-26.
ادیب طوسی، محمدامین (1334ب). «نمونه‏ای از فهلویات قزوین و زنجان در قرن هفتم». نشریه دانشکده ادبیات تبریز. 3، 273-251.
ادیب طوسی، محمد امین (1334پ). «فهلویات زبان آذری در قرن هشتم و نهم». نشریه دانشکده ادبیات تبریز 4، 482-460.
تفضلی، احمد (1341). «واژه‏های گویشی در تحفه المومنین». فرهنگ (انتشارات سازمان فرهنگ عامه) 2، 149-95.
تفضلی‏، احمد (1350). «اطلاعاتی درباره‏ لهجۀ‏ پیشین‏ اصفهان‏». نامه‏مینوی. به کوشش حبیب یغمایی، حبیب‏ و ایرج‏ افشار، تهران‏: چاپخانه‏ کاویان، 103-85.
داعی‏الاسلام، محمدعلی (1305). فرهنگ نظام (5 جلد). حیدرآباد دکن (هند). اعظم استیم پرس.
داعی‏الاسلام، محمدعلی (1362). فرهنگ نظام (5 جلد و مقدمه‏های آن). تهران: چاپ افست از روی چاپ اول. شرکت نشر دانش.
شفیعی‏ کدکنی‏، محمدرضا (1383). «بازمانده‏های‏ زبان‏ قومس‏ در سخنان‏ ابوالحسن‏ خرقانی‏». فصلنامه‏ مطالعات‏ و تحقیقات‏ ادبی‏ (دانشگاه‏ تربیت‏ معلم‏). س1، ش3و4، 100ـ81.
صادقی‏، علی‏اشرف (1364)‏. «لغات لاری و گرمسیری از قرن نهم». مجله زبان‏شناسی. س2، ش2، 42-33.
صادقی‏، علی‏اشرف (1381الف)‏. «لغات شیرازی و سایر لغات گویشی در اختیارات بدیعی». مجموعه مقالات نخستین هم‏اندیشی گویش‏شناسی ایران. به‏کوشش حسن رضائی باغ‏بیدی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 376-349.
صادقی‏، علی‏اشرف (1381ب)‏. «قطعه‏هایی بازیافته از کتاب الموازنه حمزه اصفهانی». نامه ایران باستان. س2، ش1، 62-3.
صادقی، علی‏اشرف (1393). «فرهنگ نظام». دانش‏نامۀ زبان و ادب فارسی. به‏سرپرستی اسماعیل سعادت، ج5، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 60-57.
قاسمی‏، مسعود (1383). «لغات‏ و ترکیبات‏ در دو کتاب‏ طبی‏ اسماعیل‏ جرجانی». نامه ‏پژوهشگاه ‏(پژوهشگاه‏ فرهنگ‏ فارسی‏ تاجیکی‏). س4، ش46، 15-7.
کلباسی، ایران (1373). گویش کلیمیان اصفهان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کیا، صادق‏ (1357). واژه‏های گویشی در هفت واژه‏نامه فارسی. تهران: فرهنگستان زبان ایران.
کیا، صادق و محمدتقی راشدمحصل (1353). واژه‏های گویشی ایرانی در نوشته‏های بیرونی. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
محمودی بختیاری، بهروز (1398). «وام‏واژه‏های اروپایی در فارسی اوایل قرن بیستم: بررسی مدخل‏های فرهنگ نظام». جشن‏نامۀ استاد سید مصطفی عاصی. به‏کوشش امید طبیب‏زاده و آزیتا افراشی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
محمودی بختیاری، بهروز (1399). «واژه‏های تکلمی فارسی اوایل قرن بیستم: بررسی مدخل‏های فرهنگ نظام». فراسوی فارسی؛ یادنامۀ بانو دکتر زهرا استادزاده. به‏کوشش محمدامین ناصح، مهبد غفاری و بهروز محمودی بختیاری، تهران: نشر بهار.
مدبری، محمود (1382). «واژه‏های گویشی در مخزن الادویه». نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دوره جدید، ش13، 211-187.
مزداپور، کتایون (1374). واژه‏نامۀ گویش بهدینان یزد. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همایون، همادخت (1383). گویش کلیمیان یزد. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یوسفدهی، هومن (1392). «داعی‏الاسلام». در دانش‏نامۀ زبان و ادبیات فارسی در شبه قارۀ هند. تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی.