نقش ساخت هجا در فرایند ارتقاء واکه در زبان‏‌ها و گویش‏‌های ایرانی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در بسیاری از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی واکۀ [a] به [e] ارتقا می‌یابد و این فرایند عاملی غیر از هماهنگی با واکه یا همگونی با همخوان مجاور دارد. برای مثال، در دلواری [a] در «در» [dar] در صورت جمع این واژه یعنی [der-ɑ] به [e] ارتقا پیدا می‌کند و مشخص است که این فرایند متأثر از هماهنگی واکه‌ای یا همگونی با همخوان نیست. پژوهش‌های پیشین این فرایند را متأثر از تعداد و جایگاه هجا و تکیه دانسته‌اند، اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این فرایند به تعداد هجا و تکیه حساس نیست و آنچه در ارتقاء واکۀ [a] به [e] دخالت دارد ساخت هجاست. نمونه‌های متعدد این فرایند در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نشان می‌دهد که بازشدنِ هجای بسته به‌دنبال حذف همخوان پایانی یا بازهجابندی آن در فرایندهای صرفی عامل ارتقاء [a] به [e] است. حذف برخی از همخوان‌های پایانی در سیر تحول زبان فارسی از دورۀ میانه تا به امروز به بازشدن هجای پایانی، ارتقاء [a] به [e] و درنهایت خنثی‌شدگی تقابل آنها در این جایگاه منجر شده است. حتی به‌نظر می‌رسد که گوناگونی آزاد [a] و [e] در بسیاری از واژه‌های زبان فارسی نیز ناشی از این باشد که [a] در هجای بسته و [e] در هجای باز مطلوبتر است. بررسی صوت‌شناختی فضای واکه‌ایِ زبان فارسی در دو نوع هجای باز و بستۀ پایانی نیز نشان‌ می‌دهد که ساخت هجا حتی در سطح صوت‌شناختی نیز بر ارتفاع واکه‌ها تأثیرگذار است، به‌گونه‌ای که واکه‌ها در هجای بسته بازتر و در هجای باز بسته‌ترند و این ویژگی به‌خصوص در مورد واکۀ [a] تفاوت معنی‌داری را نشان می‌دهد. این ویژگی بسیار به آنچه که در نظام‌های واکه‌ای مبتنی بر تمایز در سختی و نرمی مشاهده می‌شود شبیه است. در این زبان‌ها، واکه‌های نرم (بازتر) در هجای بسته و واکه‌های سخت (بسته‌تر) در هجای باز مطلوب‌ترند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The role of syllable structure in vowel raising in Iranian languages and dialects

نویسنده [English]

  • Golnaz Modarresi Ghavami
Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

In many Iranian languages and dialects, [a] is raised to [e] in a process other than vowel harmony or assimilation to a neighboring consonant. For instance, in Delvari [a] raises to [e] when a word such as [dar] ‘door’ appears in its plural form [der-ɑ] ‘doors’. In this case, vowel raising is clearly not a consequence of vowel harmony or assimilation to an adjacent consonant. Previous research on these languages and dialects have seen this type of vowel raising process as being dependent on the number of syllables, the position of the syllable in the word, and stress. A closer look at relevant data shows that this process is rather sensitive to whether the syllable in which [a] occurs is closed or open. Data from various Iranian languages and dialects shows that the low vowel [a] is raised to [e] when the closed syllable in which it occurs becomes open as the result of the deletion of final consonants or their re-syllabification in morphological processes. The deletion of word-final consonants has led to the raising of [a] to [e] and the neutralization of contrast between these two vowels in final position in the development of Middle Persian to Modern Persian. Even the free variation observed between [a] and [e] in the pronunciation of many words seems to be due to the fact that [a] is preferred in closed and [e] is preferred in open syllables. An acoustic study of Persian vowels in word-final closed and open syllables also shows the raising of the whole vowel space and significantly the raising of [a] in open syllables. This feature is very similar to what is observed in tense-lax vowel systems in which lax (more open) vowels tend to occur in closed syllables and tense (more closed) vowels are preferred in open syllables.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Vowel raising؛ Syllable structure
  • Iranian languages and dialects
  • Neutralization
  • Vowel space
احمدی، شیدا (1400). تحلیل فرایند ارتقاء واکه در زبان فارسی معاصر و ده گویش زبان فارسی در چهارچوب انگاره‏ی واج‏شناسی زایشی. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
آریایی، پگاه (1394). فرایندهای واجی در گویش‏های استان بوشهر: رویکرد بهینگی. پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
باقری، احمد (1400). نظام واجی گویش دشتستانی. رساله دکتری، دانشگاه علامه طباطبائی.
قربان‏پور، امیر (1398). بررسی محدودیت‏های واج‏آرایی زبان فارسی در چارچوب نظریۀ بهینگی: مطالعۀ موردی واژه‏های چهارهجایی. رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
کازرونی، مسعود (1400). حروف اضافه در گویش سدهی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.
کاظمینی، سمیه (1390). توصیف واج‏شناختی گویش شهرضایی بر اساس نظریۀ واج‏شناسی زایشی چامسکی و هله. پایان‏نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه و سحر بهرامی خورشید (1384). «تغییر واکۀ آغازین در واژه‏های دوهجایی یا بیشتر لهجه همدانی». زبان و زبان‏شناسی. س1، ش1، 57-47.
کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه و طاهره عزت‏آبادی‏پور (1396). «بررسی فرایند ارتقاء واکه و واژگونی این قاعده در گونه‏های زبان فارسی: رویکرد زایشی». مطالعات زبان‏ها و گویش‏های غرب ایران. س5، ش19، 36-19.
کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه (1385). واج‏شناسی: رویکردی قاعده‏بنیاد. تهران: سمت.
محمدی، آزاد (1400). ساده‏سازی خوشه‏های همخوانی در زبان کردی در چارچوب نظریۀ بهینگی. رساله دکتری، دانشگاه تهران.
مدرسی قوامی، گلناز (1391الف). ویژگی‏های صوت‏شناختی واکه‏های زبان فارسی معیار. طرح پژوهشی درون‏دانشگاهی. دانشگاه علامه طباطبائی.
مدرسی قوامی، گلناز (1391ب). «طبقات واکه‏ها در زبان فارسی: یک بررسی آکوستیکی». مجموعه مقالات هشتمین همایش زبان‏شناسی ایران. تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
هورن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394). فرهنگ ریشه‏شناسی فارسی. ترجمه جلال خالقی مطلق. تهران: انتشارات مهرافروز.