زبان و زبان‌شناسی

بررسی ساخت مرکب‌های برون‌مرکز زبان فارسی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه پیام نور، تهران

چکیده

ساختار و معنای واژه‌های مرکب همواره یکی از موضوعات مورد توجه زبان‌شناسان و دستوریان بوده است. زایابودنِ فرایند ترکیب در بسیاری از زبان‌ها از جمله فارسی و انگلیسی، خود می‌تواند دلیل موجهی برای توجه زبان‌شناسان به این فرایند باشد. واژه‌های مرکب را به‌لحاظ ساختار معنایی و وجود هستۀ معنایی در ترکیب می‌توان به واژه‌های مرکب درون‌مرکز، برون‌مرکز، دوسویه و متوازن تقسیم کرد. هریک از این گروه‌ها را نیز می‌توان، ازلحاظ ساختاری، در گروه‌های کوچکتری جای داد. واژه‌های مرکب برون‌مرکز در تقابل با واژه‌های مرکب درون‌مرکز معنا و مفهوم پیدا می‌کنند. برخلاف ترکیبات درون‌مرکز، بسیاری از ترکیبات برون‌مرکز معنای استعاری دارند، لذا از این دسته ترکیبات در زبان فارسی، می‌توان برای فرایند واژه‌سازی در برابرنهادهای واژه‌های علمی و بیگانه استفاده کرد. هدف پژوهش حاضر، ابتدا ارائۀ توصیفی از فرایند ترکیب، به‌ویژه ترکیب‌های برون‌مرکز، و سپس طبقه‌بندی واژه‌های برون‌مرکز فارسی براساس طبقه‌بندی باور (2009) است. در این پژوهش نشان می دهیم که برون‌مرکزبودنِ ترکیب در فارسی، در اغلب موارد، وابسته به ساختار نیست بلکه به دامنۀ ارجاع ترکیب بستگی دارد. داده‌های پژوهش حاضر از بررسی متون آموزشی زبان و ادبیات فارسی دبیرستان سال تحصیلی 1393 به‌دست آمده اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The study of Persian exocentric compounding words

نویسندگان [English]

  • Bahar Pourshahian
  • Arezoo Najafian
  • Belgheis Rowshan
  • Mehdi Sabzevari

چکیده [English]

Compound words, their structures and meanings, are subject of recent linguistic studies. Compound words regarding  their meanings and head existence are divided into endocentric, exocentric, Dvandva  and reciprocal. Each of these groups can be divided into small groups. Endocentric words will become meaningful   in their contrast to exocentric words. On the contrary,  most exocentric compound words have metaphoric meanings, and  can be used as Persian equivalents for foreign scientific words in the process of word formation. This article  presents first a description of compound processes and then a description of exocentric compound process, and at last classifies the exocentric compound Persian words based on Bauer’s (2008) classification. It also attemepts  to show that Persian exocentric compound words have the same domain as Bauer’s classification. Application of this classification can be useful for word formation and also for teaching Persian to non- Persian speakers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • compound words
  • exocentric
  • endocentric
  • metaphoric compound words
  • conversion compound words

فایل پی دی اف را دریافت نمایید

احمدی، احمد و همکاران.(1393). ادبیات فارسی 3 (متون درسی دورۀ متوسطه- سال سوم دبیرستان). تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
پارسانسب، محمد و همکاران (1393). ادبیات فارسی عمومی (متون درسی دورۀ پیش‌دانشگاهی). تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
پهلوان‌نژاد، محمدرضا (1385). «رویکردی نحوی- معنایی به واژه‌های مرکب در زبان فارسی». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. س39. ش3. 159-147.
حق‌شناس، علی‌محمد و همکاران (1393). زبان فارسی 2 (متون درسی دورۀ متوسطه- سال اول دبیرستان). تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
خباز، مجید (1384). ترکیب غیرفعلی در زبان فارسی. پایان‌نامة دکتری زبان‌شناسی همگانی. دانشگاه علامه طباطبایی.
خباز، مجید (1386). «جایگاه هسته در کلمات مرکب غیرفعلی فارسی». دستور. ش3. 166-153.
دبیرمقدم، محمد (1376). «فعل مرکب در زبان فارسی». مجلۀ زبان‌شناسی. س12. ش1و2. 46-2.
سبزواری، مهدی (1391). «تبیین و تحلیل رابطه‌های معنایی در اسامی مرکب برون‌مرکز فارسی معیار». پژوهشنامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س 12. ش1. 61-45.
سبزواری، مهدی (1392). «شفافیت و تیرگی معنایی اسامی مرکب زبان فارسی از دیدگاه شناختی». فصلنامۀ جستارهای زبانی. د4. ش3. 73-55.
شقاقی، ویدا (1386). مبانی صرف. تهران: سمت.
داوودی، حسین و همکاران (1393). ادبیات فارسی 2 (متون درسی دورۀ متوسطه- سال دوم دبیرستان). تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
صادقی، علی‌اشرف (1370). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در فارسی معاصر1». نشر دانش. س7. ش64. خرداد و تیر. 262-256.
صادقی، علی‌اشرف (1371). «شیوه‌ها و امکانات واژه‌سازی در فارسی معاصر5». نشر دانش. س8. ش70. خرداد و تیر. 45-39.
طباطبایی، علاءالدین (1381). «فعل بسیط و مرکب در زبان فارسی». نشر دانش. ش104. تابستان. 24-20.
طباطبایی، علاءالدین (1382الف). «صفت فاعلی مرکب مرخم». نامۀ فرهنگستان. دورۀ6. ش2 پیاپی22. 71-62.
طباطبایی، علاءالدین (1382ب). اسم و صفت مرکب در زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طباطبایی، علاءالدین (۱۳۸6). «ترکیب در زبان فارسی (۱)». نامۀ فرهنگستان، س9. ش35. 196-186.
طباطبایی، علاءالدین (۱۳۸7الف). «ترکیب در زبان فارسی (۲)». نامۀ فرهنگستان. ش37. 213-186.
طباطبایی، علاءالدین. (1387ب). «ترکیب در زبان فارسی (3)». نامۀ فرهنگستان. ش38. 157-148.
طباطبایی، علاءالدین (۱۳۸۷پ). «ترکیب در زبان فارسی (۴)». نامۀ فرهنگستان. ش40. 202-191.
طباطبایی، علاءالدین (۱۳۸9الف). «ترکیب در زبان فارسی (۵)». نامۀ فرهنگستان. ش41. 165-151.
طباطبایی، علاءالدین (۱۳۸9ب). «ترکیب در زبان فارسی (۶)». نامۀ فرهنگستان. ش43. 165-151.
طباطبایی، علاءالدین (1394). ترکیب در زبان فارسی، بررسی ساختاری واژه‌های مرکب. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
عاصی، مصطفی (1371). »نقش ترکیب در گسترش واژگان زبان فارسی، با نگرشی بر آثار نظامی گنجوی». فرهنگ. کتاب دهم. 329-316. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عاصی، مصطفی و ابراهیم بدخشان (1389). «رده‌بندی واژه‌های مرکب». فصل‌نامۀ زبان و ادب فارسی. ش46. 94-71.
کلباسی، ایران (1371). ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ماهوتیان، شهرزاد (1378). دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی. چ2. تهران: نشر مرکز.
 
Bauer, L. (1983). English Word formation. New York: Cambridge University Press.
Bauer, L. (2001). Morphological productivity. Cambridge: Cambridge University Press.
Bauer, L. (2004). “Adjectives, Compounds and Words”. Nordic Jounal of English Studies, 3 (1), 7-22.
Bauer, L. (2009). “Exocentric compounds”. Springer. Science+ Business Media B.V. 51-74.
Bloomfield, L. (1933). Language. NewYork: Holt, Rinehart and Winston.
Booij, G. E. (2007). The grammar of words an introduction to linguistic morphology. (2nd Ed.). Oxford: Oxford University Press.
Booij, G.E, (2009). “Compound Construction: Schemas or Analogy? A Construction Morphology Perspective”. In Cross-disciplinary studies in compounding. S. Scalise and I. Vogel (Eds.). Amsterdam / Philadelphia: Benjamins, 93-108.
Carstairs-McCarthy, A. (1991). Current Morphology. London: Routledge.
Carstairs-McCarthy, A. (2002). An introduction to English morphology: words and their structure. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Fabb, N. (1998). ”Compounding”. In The Handbook of Morphology. A. Spencer and A. M. Zwicky (Eds.). Blackwell: Oxford. 66-83.
Haspelmath, M. (2002). Understanding Morphology. London: Arnold (Co-published by Oxford University Press).
Marchand, H. (1969). The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. 2nd edition. Munich: Beck.
Matthews, P. H. (1991). Morphology. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press.
Radford, A. (2009). Linguistics: an Introduction. (2nd Ed.). New York: Cambridge University Press.
Spencer, A. (2002). Morphological Theory. Oxford: Blackwell.
 
زبان و زبان‌شناسی
دوره 12، شماره 23 - شماره پیاپی 23
خرداد 1395
صفحه 39-60