زبان و زبان‌شناسی

صفتِ فاعلیِ مرکبِ مرخم: آری یا خیر؟

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشگاه کردستان

چکیده

در زبان فارسی و در حیطة ترکیب به عنوان یکی از دو حوزة واژه‌سازی، فرایند بسیار زایایی وجود دارد که طی آن عنصری غیرفعلی (اسم، ضمیر مشترک، صفت، قید) قبل از ستاک حال فعل (مثلاً ‌آموز و بین) قرار می‌گیرد و ماحصل آن اسم یا صفت جدیدی (دانش‌آموز، خودبین) است. در مورد این فرایند سه دیدگاه وجود دارد: برخی که عموماً دستور‌نویسان سنتی هستند، آن را صفتِ فاعلیِ مرکبِ مرخم می‌دانند. پاره‌ای استنباط دستور‌نویسان سنتی را صحیح قلمداد می‌کنند؛ اما تعبیری زبان‌شناسانه و نو بر آن سوار می‌کنند. بعضی نیز به کلی با دیدگاه دستورنویسان سنتی مخالف‌اند و دیدگاه خاص خود را عرضه می‌کنند. در مقالة حاضر نیز، با اتکا بر دلایل مختلف، ایدة سنتیِ صفتِ فاعلیِ مرکبِ مرخم به کلی مردود شمرده می‌شود و استدلال می‌شود که در فرایند مذکور صرفاً میان یک عنصر غیرفعلی و یک عنصر فعلی (ستاک حال) پیوند بر‌قرار می‌شود و نوع پیوند این دو و در نتیجه، معنای ترکیب بر اساس تلویحِ کاربردشناختیِ فارسی‌زبانان مشخص می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Truncated Compound Agentive Adjective: Yes or No?

نویسنده [English]

  • Alireza Khorma'i

چکیده [English]

There exists, in the Persian language, a highly productive compounding pattern, in which a verbal element combines with a non-verbal one to produce a noun or adjective. Three distinct views can be identified regarding this pattern. Some scholars, mostly traditional grammarians, call the output "truncated compound agentive adjective". Some others accept this, but offer a modern linguistic interpretation. Still, others reject the idea of a truncated compound agentive adjective and hold a different view. Based on different pieces of evidence, the present paper, totally rejects the traditional idea and argues that, in this pattern, a verbal element (present root) simply relates to a non-verbal one through compounding. The type of relation, and hence the meaning of the compound are determined by Persian speakers on the basis of pragmatic implicature.

به فایل پی دی اف مراجعه شود

انوری، حسن و حسن احمدی گیوی (1378). دستور زبان فارسی 2، تهران: فاطمی.
انوری، حسن (1382). فرهنگ بزرگ سخن، تهران: انتشارات سخن.
خیام‌پور، عبدالرسول (1372). دستور زبان فارسی، تهران: کتاب‌فروشی تهران.
دبیرمقدم، محمد (1376). «فعل مرکب در زبان فارسی». مجلة زبان‌شناسی. س 12، ش 1 و 2، ش پیاپی 23و 24،46- 2.
دهخدا، علی‌اکبر (1337). لغت‌نامة دهخدا، تهران: سازمان لغت‌نامة دهخدا.
سلطانی گرد فرامرزی، علی (1376). دستور زبان فارسی به زبان ساده، تهران: انتشارات مبتکران.
صادقی، علی‌اشرف (1383). «کلمات مرکب ساخته شده با ستاک فعل». نامة فرهنگستان (ویژه‌نامة دستور). جلد اول، ش 1،12 - 5.
صدری افشار، غلامحسین و دیگران (1381). فرهنگ معاصر فارسی (یک جلدی)، تهران: فرهنگ معاصر.
طباطبایی، علاءالدین (1382). «صفت فاعلی مرکب مرخم». نامة فرهنگستان. دورة 6، ش 2، ش پیاپی 22،71 - 62.
فرشیدورد، خسرو (1380).  لغت‌سازی و وضع و ترجمة اصطلاحات علمی و فنی، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.
قریب، عبدالعظیم و دیگران (1373). دستور زبان فارسی (پنج استاد)، تهران: جهان دانش.
کریمی‌دوستان، غلامحسین (1379). «برخی ترکیبات و اشتقاقات فارسی و نظریة ساخت موضوعی».مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورة 15، ش 2 و دورة 16، ش 1، ش پیاپی 30 و 31،201 - 193.
کشانی، خسرو (1371). اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کلباسی، ایران (1371). ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
لازار، ژیلبر (1384). دستور زبان فارسی امروز. ترجمة مهستی بحرینی، تهران: هرمس.
مشکوة‌الدینی، مهدی(1384). دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
مشکور، محمد‌‌جواد (1368). دستورنامه در صرف و نحو پارسی، تهران: شرق.
ناتل خانلری، پرویز (1377). دستور زبان فارسی، تهران: توس.
نوبهار، مهرانگیز (1372). دستور کاربردی زبان فارسی، تهران: رهنما.
وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی (1385). دستور زبان فارسی (1)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
Aronoff, Mark & Kirsten Fudeman (2005).What is Morphology?.Oxford: Blackwell Publishing.
Carstairs-McCarthy, Andrew (1992). Current Morphology.London: Routledge.
Cruse, Alan (2004). Meaning in Language: An Introduction to Semantics and Pragmatics.Oxford:OxfordUniversity Press.
Corbin, D. (1987). Morphologie Derivationelle et Structuration du Lexique (2Vols). Tübingen: Niemeyer.
Francis, Elaine J. (1998). “When Form and Meaning Come Apart: Quantificational Nouns, Predicate Nominals, and Locative Subjects in English”. Chicago Linguistic Society, 34 (1): 159-170.
Haspelmath, Martin (2002). Understanding Morphology.London:Arnold.
Hopper, Paul J. & Sandra A. Thompson (1984). “The Discourse Basis for Lexical Categories in Universal Grammar”. Language, Vol. 60: 703-752.
Katamba, Fransis (1993). Morphology.London: McMillan Press.
Langacker, R. W. (1987). “Nouns and Verbs”. Language, Vol. 63:53- 97.
Taylor, John R. (2002). Cognitive Grammar.Oxford:OxfordUniversity Press.
Verschueren, Jef (1999). Understanding Pragmatics.London:Arnold.
زبان و زبان‌شناسی
دوره 4، شماره 7 - شماره پیاپی 7
خرداد 1387
صفحه 64-80