نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

• امید طبیب زاده

دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

خواجه نصیر طوسی در معیارالاشعار می‌پرسد: چرا باید هر وزن را به همان شکل که معین شده است تقطیع کرد، و چرا زنجیرۀ هجاهای هر وزن را به یکی دیگر از اشکالِ محتملِ آن تقطیع نکنیم؟ (خواجه نصیرطوسی، 1369: 36). در این مقاله، در پاسخ به سؤال خواجه نصیر، کوشیده‌ایم تا ازطریق تحلیلِ ساختِ وزنی، در زبانِ شمرده و ادبیِ فارسی، به‌شیوه‌ای یگانه، یک‌دست و درعین‌حال مدلل، برای تقطیعِ 30 وزنِ پرکاربرد و رایج در اشعار عروضی یا کمّیِ فارسی دست یابیم. بحث کرده‌ایم که هر مصراع متشکل از دونوع واحد وزنی است: یکی واحدهای کوچک‌تر یا پایه‌ها، که لزوماً به هجایی دو مورایی ختم می‌شوند و تقریباً مطابق اتانین در ایقاع هستند، و دیگری واحدهای بزرگ‌تر یا ارکان که از ترکیب پایه‌ها شکل می‌گیرند و همان افاعیلِ عروضی را پدید می‌آورند. سپس نشان داده‌ایم که اگر هر مصراع را براساس سه شرطِ زیر به ارکانش تقطیع کنیم، به تقطیعِ واقعی و یگانۀ آن مصراع دست می‌یابیم: اول این‌که هر رُکن، که خود از ترکیب پایه‌ها به‌وجودآمده است، باید به هجایی سنگین یا دو مورایی ختم شود، دوم این‌که ارکان باید یا به‌صورت مکرر یا به‌صورت متناوب تکرار شوند، و سوم این‌که تعداد هجاها و نیز مجموع موراهای ارکانِ سالم باید در هر مصراع از اوزانِ متناوب، مساوی باشند. این دو ویژگیِ اخیر بسیار شبیه ویژگی میزان‌ها در موسیقی است، و مجموع همین عوامل است که زنجیرۀ کلام را در اشعار فارسیِ کلاسیک ازیک‌سو موزون و ازسوی‌دیگر کمّی یا عروضی می‌سازد. درنهایت به این نتیجه رسیده‌ایم که تقطیع سنتی 17 وزن از 30 وزنِ پرکاربردِ فارسی، که همگی یا مکرر یا متناوب هستند، کاملاً صحیح است، اماتقطیعِ سنتیِ 13 وزنِ به‌اصطلاح مختلطِ دیگر، مثلاً «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن» یا «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن»، صحیح نیستند، و این اوزان را باید به‌گونه‌ای‌دیگر تقطیع کرد.

کلیدواژه‌ها

• عروض
• ساخت وزنی
• تقطیع

عنوان مقاله [English]

Metrical Structure in Persian Classical Poetry

نویسنده [English]

• Omid Tabibzadeh

چکیده [English]

Khwadje Nasir Tusi (the Persian thinker of the 13th century AD) raises a question in his me'jar-ol-'ash'ar, which seems to be unanswered so far. The question may be re-expressed in modern linguistic terms as follows: why does a specific string of one- and two-moraic syllables (ex. u - - u - - u - - u -) in a specific meter (ex. moteghareb-e mosamman-e mahzuf or maghsur) have just one correct scansion (in this case: fa'ulon fa'ulon fa'ulon fa'al = u - -/ u - -/ u - -/ u -), and other logically possible scansions (ex. mafa'ilo mostaf'lon fa'elon = u - - u/ - - u -/ - u -, or  fa'ulon mafa'ilo mostaf'elon = u - -/ u - - u/ - - u -) are all incorrect (Khwadje Nasir 1369/1991: 35-36)? He himself cleverly evades giving a direct answer to this, but as a matter of fact his question must be considered as a key one in Persian classical meter. Some scholars believe that the question itself is based on a wrong presupposition because there is no metrical foot in this kind of versification at all (Elwell-Sutton 1976: 85). Others believe that the question is not at all wrong, but some of the traditional metrical feet have to be changed anyway (Khanlari1373/1995: 155; Utas 1994). Taking a position in line with  the second group,the present paper argues that according to a metrical analysis of the words of standard Persian, the feet of this language are right dominated, bounded and quantity sensitive (Hayes 1981) or iambic with an “End Rule Final” rule (Hayes 1995). It is very interesting that by analyzing the words of any Persian misra' (hemistich) into its feet, one reaches its natural rhythmical elements traditionally called atanin. Interestingly enough,  any Persian speaking child can easily analyze a misra' into its atanin simply after seeing just a few examples. For instance the meter of moteghareb-e mosamman-e mahzuf  atanin (" fa'ulon fa'ulon fa'ulon fa'al") is analyzed into its atanin as "ta tan tan ta tan tan ta tan tan ta tan". The paper employs this finding as a basis both to re-describe the metrical feet of Persian versification and to answer Khwadje Nasir Tusi's question.

کلیدواژه‌ها [English]

• meter
• metrical structure
• segmentation