Document Type : .
Authors
Abstract
Keywords
1. مقدمه
تغییر و تحول در ساختار زبان ییژگیِ طبیعی و جدایی‌ناپذیر از تمامیِ زبان‌ها می باشد. این ویژگی همواره وجود داشته و از جوانب گوناگون قابل بحث بوده است. چنانچه این حقیقت را بپذیرییتی پویا دارد، پذیرفتن این ویژگی امری است غییبیی تغییر زبانی می (2010: 2)، همگانی‌های زبانیی بر شباهت‌های بینِ زبان‌هاست. این در حالیید تغییر زبانی عمدتاً مبتنی بر تفاوت‌ها، چه از نوع درون- زبانی و چه بینِ زبانی، است.
وات (2007: 15)، تغییر زبانی را در حالت عام به دو نوع هدفمند و تصادفی دسته‌بندی می‌ییرات تصادفی در گفت‌وگوهای روزمره به‌وفور یافت می‌شوند ولییینده قرار ندارند. از سوی دیگر، تغییرات هدفمند قدرت انتخاب بیشتری را بر اساس دسته‌ای عوامل غیر زبانی به‌دست می‌دهند. این عوامل غیر زبانی، فرهنگی- اجتماعی و موقعیت- محور هستند و قادرند جوانب گوناگون زبان را زیر تأثیر قرار دهند و در نتیجه تنوع صوتی، واژگانی، نحوی و یا واژگانی- نحوی ایییبی از تغییراتِ هم‌زمان در سطح لغت و ساختار دستوری است.
به گفتۀ اسمیت (2007: 243)، از دهۀ شصت میلادی، تغییرات واژگانی- نحوی، با اییِ تغییرات صوتی نبودند، توجه چشمگیرییاری راجع به متغیرهایین گویش‌ها به انجام رسید. این گونه تغییر، محدود به رقابت بین گویش‌ها و زبان‌های استاندارد نبوده است. تغییر در همۀ گونه‌های گفتاری رخ می‌دهد، حتی در آن‌هایی‌شمار می‌آیند.
در میان مطالعاتییت متغیرهای واژگانی- نحوی انجام گرفته، تفحص‌های فراوانی در زمینۀ افعال اصلیی و نیز زمان‌ها صورت گرفته است. گونه‌ای از این نوع تفحص می‌تواند به این مسئله اختصاص ییی از زمانِ ظاهری تبلور می‌یابد. در اینجا لازم است بین دو اصطلاح زمان مفهومی و زمان ظاهری (ساختاری) تفاوت قایل شد. اصطلاح نخست به مفهوم حقیقیِ زمان اشاره دارد، در حالیی محدود می‌شود. بر همین اساس در مقالۀ حاضر، مشاهده می‌ییِ آی‌هایی ظاهری چون حال ساده، استمراری، التزامی و غیره بیان می‌شود. بیان مفهوم زمان آینده، در زبان فارسی، یی از بحث برانگیزترین بخش‌های ساختار نحویِ ای‌های دیگر نیز به چشم می‌خورد، سیستم نحوی زبان فارسی از ساخت‌های گوناگونی جهت بیان آینده در گفتار بهره می‌گیرد. متغیر آینده در صورتِ گفتاریِ این زبان حداقل توسط نُه گونۀ واژگانی- نحوی قابل انتقال است. در زیر هریین گونه‌ها را همراه با نمونه‌ای، برگرفته از داده‌های گردآوری‌شده در این تحقیق، مشاهده می‌یم:
یش‌تر مطرح شد، هدف پژوهش حاضر بررسی و مقایسۀ مییین گونه‌هاست، با در نظر گرفتن تأثیر احتمالیِ عوامل اجتماعیی‌به‌ییرین خود مورد تفحص قرار خواهند گرفت.
2. پیشینۀ تحقیق
بیان آینده به طرق گوناگون دیربازیین و زبان‌یقاتی در این باره در زبان‌های متعددی ازجمله انگلیسی، هلندی، اسپانیایی وفرانسه به ثمر رسیده است. در تحقیقاتیین زمان در زبان انگلیسی انجام شده، بیشتریی will، shall و going toهای توصیفی- آموزشی زبان‌شناسی انگلیسی نیز هست. از بین این آثار می‌توان به پژوهش هاگمانی، فراتر از صِرف توصیف زمان، به سمت ارائۀ توجیهییانه از زمان آی و تاگلیامونته (2000: 315) زمان آینده را در گسترۀ سه نوع از انگلیسیِ سیاه‌پوستانِ آمرییی مورد ارزیابی قرار دادند. این سه نوع جدا از ییگر رشد یافته بودند و دراین تحقیق با گونه‌های بریتانیایی‌تبار، چه از نوع روستایی و چه معیار، مقایسه شدند.
دی و دیپریتر (1995: 269) به بررسی دو حالت از اظهارِ آینده در زبان انگلیسی، یعنی will و حال ساده در موقعیت‌های گوناگون پرداختند. این مطالعه سعی داشته توزیع نابرابرِ اییح دهد و نیز تفاوت‌های معنایی ظریفیی‌ها در موقعیتی واحد ایجاد می‌شود، تبیین سازد. جامع‌ترین تحقیق در مورد زمان آینده در انگلیسی، امروزه بی (2005: 194) است. اییی و نیمه‌ی در زبان انگلیسییان آینده می‌پرداختند، مورد مطالعه قرار داد: will ‘ll, shall, going to, gonna, .
در میان پژوهش‌های آینده- محور، برخی به مقایسۀ دو یا چند زبان پرداخته‌اند. یی از این نوع تحقی (2004: 1) بین دو زبان انگلیسی و فرانسه به انجام رسید. ایشان در یافته‌هایشان به شباهت‌هایی، نه‌تنها بین توزییت‌های‌ها، رسیدند.
آزبورنیجِ بیانِ آینده را در زبان اسپانیاییِ آندُلُسی مورد پژوهش قرار داد. برخی از عواملیین تحقیق مورد بررسی قرار گرفتند، شخص دستوری، جاندار‌بودنِ فاعل، فراوانیِ فعل، سن گوینده و صورت منفی بود. این اثر زمینه‌ساز پژوهشی دییا (2008) در حیطۀ زبان اسپانیاییِ شبه‌جزیره‌ای در منطقه‌ای دوزبانه انجام گرفت.
یشینۀ تحقیقاتِ آینده- محور پیدا است، زبان‌های شرقیین حیث مورد تفحص قرار گرفته‌یدیم آنچه در میان همۀ زبان‌ها رواج دارد ای‌ها ادات گوناگونی برای انتقال مفهومی واحد وجود دارد. زبان فارسی از این قاعده مستثنی نیست، با این حال در معدود تفحصاتِ انجام‌یان آینده اشاره شده است. انوری (1390: 25)، زمان افعال فارسی را به سه دستۀ اصلی ماضی، مضارع و مستقبل طبقه‌بندی، و افعال آینده را با ساختار مصدر خواستن+ بن ماضی معرفییقِ دیگری، پیش‌تر، لنگرودی (1381: 21) به بررسی نحوی آیندۀ ساده با ساختار خواستن پرداخته است. در آثار جدیدتر، از جمله معرفی و صرف افعال در زبان فارسی توسط خمسه (1391: 1) نیز مشاهده می‌یی بیان گذشته در فارسی ارائه شده (ماضی ساده، استمراری، بعید، التزامی و نقلی)، و 3 ساختار جهت بیان زمان حال (مضارع ساده، اخباری و التزامی)، تنها یی بیان زمان آینده معرفی شده و آن هم از طریق فعل خواستن بوده است.
3. روش تحقیق
داده‌هاییین تحقیق مورد استفاده قرار گرفتند، بخش‌هایی از فارسی گفتاریِ افرادییعی و روزمره در محیط اطرافِ محققان به صحبت می‌پرداختند. نمونه‌های به‌یری زمان آینده، همراه با ویژگی‌های گوینده و موقعیت گفتمان در همان زمان، به صورت یادداشت‌های میدانی به ثبت رسید. محیطی‌ها از آنجا گردآوری‌های زی‌های‌ها، سلف سرویس، ایستگاه سرویی تلفنی و درون منزل.
داده‌ها در نیمۀی شدند. اطلاعات ییای زمان و ییدند تا شبهه‌ای در مفهوم آیندۀ آن‌ها نباشد. در مجموع 523 جملۀ قابل تحلیل جمع‌آوری گردید. پس از جمع‌آورییژگی‌های اجتماعیی گردید.
جدول زیر نمایندۀیث موارد فوق، از مجموع 523 جمله است:
جدول 1. تعداد بیاناتِ در قالب آینده در گفتار مشاهده‌ی
چون جملات از گفتگوهای طبیعی افراد استخراج می‌شد، از مراجعۀ شخص‌به‌شخص و پرسش مستقیم از ایی، خودداری به عمل آمد. هر گوینده به یی از این گروه‌ها تعلق داشت: دانشجویی ها، دوستان و هم خوابگاهی های محققان)، اساتییان، اعضایی از جهت جنس، سن،تحصیلات و موقعیت گفتار با دقت بالا انجام پذیی از حیث سطح اجتماعی-اقتصادی، بدین صورت اقدام شد: وضعیت اجتماعی-اقتصادی اقوام، آشنایان، اعضای خانواده و دانشجویان به دلیل آشناییین دقت انجام گرفت. اساتید در سطح بالای اجتماعی-اقتصادی و خدمه دانشگاه در سطح پاییی شدند.
در اینجا یۀ حال استمراری، برگرفته از داده‌های تحقیی‌گذاری شده است:
آخر شب زنگ می‌زنم باز. (گوینده: خانم دانشجویی، 26 ساله از خانواده‌ای‌اش تلفنی گفت‌وگو می)
فرایند تجزیه و تحلیل داده‌ها بر اساس مقایسۀ فراوانی‌ها ونییینده بوده است: ییی، و بار دیگر زیر تأثیر هریین عوامل و فی‌مابین لایه‌های درونیِ خود. به عنوان مثال میۀ ساده برای بیان آینده، در زبان فارسی، یی با ساییسه شده و بار دیگر بی
4. یافته‌های تحقیق
4. 1. یافته‌هایی
طی فرایند جمع‌آوری داده‌ها، در مجموع 523 جمله یا عبارت آینده به ثبت رسید. نمونه‌هایی از هر نُه گونۀ پیش‌بینی‌شده در داده‌ها موجود بود ولی به میزان و توزیۀ 2 نشان‌دهندۀ بسامد رخدادِ هری‌ها و درصد استفاده از آن در گفت‌وگوهای روزمره مشاهده‌شوندگان است:
جدول 2. فراوانی و درصد رخداد هری‌های آینده در داده های مورد بررسی
همین یافته‌ها در نمودار دایره‌ایِ زیر بهتر قابل مقایسه‌اند:
نمودار 1. درصد رخداد هری‌های آینده در داده های مورد بررسی
ی‌آید، از نُه گونۀ پیش‌بینی‌شده برای اظهار آینده، دو گونه از بسامد رخداد بسیار پایینیی‌ین سایر گونه‌ها می‌توان به ترتیبِ زیر دست یافت:
حال استمراری > می خواه(م) + فعل > حال ساده > مضارع التزامی> قراره + مضارع التزامی> دار(یم) + فعل.
ین گونۀ بیان آینده، در میان فارسی زبانان، حال استمرارییری از دیگر گونه‌ها در گفت‌وگوهای روزمره پیشی گرفته است. این زمان چهار برابر از گونۀی (می خواه(م) + فعل) بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است. به نمونه‌‌هاییین زمان، برگرفته از داده‌های گردآوری‌شده در مطالعۀید:
(m2UbA ساعت نه شروع می‌شه امتحان. دیر نیای یه‌وقت.
( f2UcA - نمیای بالا؟
( f2UcAیر وقته. بعداً مزاحم می‌شم.
(f3McA - فردا می‌ری استخر؟
4. 2. یافته‌ها در ارتباط با عوامل اجتماعی
در این مرحله به بررسی نتایج، در سطح هرییِ مورد نظر می‌پردازیم. هریین عوامل به نوبۀ خود از دو یا چند سطحِ زیرییسه بین آن‌ها صورت می‌گیرد.
4. 2. 1. جنسیت گوینده
جدول‌های 3 و 4 به ترتیب نمایندۀ تفاوتِ بیانِ آینده بین فارسی‌زبانانِ مرد و زن است:
جدول 3. فراوانی رخدادِ گونه‌های آینده توسط زنان و مردان فارسی‌زبان مورد بررسی
های آینده توسط زنان و مردان فارسی‌زبان مورد بررسی
یافته‌ها نشان می‌یندگانِ مؤنث، بیش از دو برابر نسبت به همتاییل دارند در گفتار روزمره به آیۀ 2، در زیر، به روشنیۀ این تمایز است. آگاهی از اییتی پشت چنین تمایلی وجود دارد، نیازمند مطالعات بیشتری است. یافته‌ها هم از نظر فراوانیییینده، چه در میان گویی بوده است. بنابراین نمی‌توان نتییچی‌گانۀ بیان آینده خاص گوییا مؤنث است.
نمودار 2. فراوانی‌های بیان آینده در گفتار گویندگان مورد بررسی بر حسب جنسیت
4. 2. 2. سطح تحصیلی گوینده
این عامل اجتماعییش‌تر معرفی شد، به سه زیرشاخۀ‌سواد، تحصیل‌یلات عالی طبقه‌بندی شده است. آنچه در زیر مشاهده می‌شود، تفاوت‌های بیان آینده را بین این سه شاخه به نمایش می‌گذارد:
جدول 5. بسامد رخداد گونه‌های آینده بین سه سطح تحصیلی.
های آینده بین سه سطح تحصیلی.
به واسطۀ تعداد محدود گوی‌سواد، مقایسه بر اساس فراوانیِ گونه‌ها بین دو قشر تحصیل‌ی‌ۀ قابل توجه در مورد اشارات آیندۀ‌سواد ایی از گونه‌ها، از جمله گذشتۀ ساده، دار(م) می‌ر(م) + فعل، خواه(د) + فعل و مضارع التزامی در اظهارات ایشان اصلاً موجود نیست. ولی همچنان از بین سایر گونه‌ها تمایل بیشتری نسبت به استفاده از حال استمراری برای بیان آینده از خود نشان داده‌اند. این تمایل در هر دو قشر تحصیل‌یز تحصیلات عالی هم به میزان قابل توجهی وجود دارد. در این دو قشر، بجز سه گونۀ اول، سایر گونه‌ها به ندرت مورد استفاده قرار گرفته‌اند. با نگاهی به نمودار 3 می‌بینییش می‌رویم (از نخستین گونه به سمت آخری‌ی‌ۀ آخر، در میان هر سه سطح، بسیار پایین و قابل چشم‌پوشی است.
نمودار 3. فراوانی‌های آینده در گفتار گویندگان مورد بررسی بر اساس تحصیلات
4. 2. 3. موقعیت اقتصادی- اجتماعی گوینده
برای این موقعیت، سه سطح زیرشاخه‌ای را می‌یۀ پایین، متوسط و بالاییزان درآمد فرد و شأن اجتماعی او تعیین می‌یش‌تر اشاره شد، در بین مشاهده‌ی یا اعضای خانواده بودند، با آگاهی‌بندی شدند. در مورد سایر افراد نیز دسته‌بندی با توجه به شغل و شأن اجتماعیِ درنظرگرفته برای آن شغل، از دید جامعۀ ایران صورت گرفت. مثال برای طبقۀ بالا: اساتید و رؤسای دانشگاه، طبقۀییان و طبقۀ پاییۀ سلف دانشجویی و غیره است. یافته‌های مربوط به این عامل اجتماعی در جدول‌های 7 و 8 خلاصه شده‌اند:
جدول7. بسامد رخداد گونه‌های آینده در سه سطح اقتصادی- اجتماعیِ گویندگان.
های آینده در سه سطح اقتصادی- اجتماعیِ گویندگان.
در میان داده‌های گردآوری‌شده از بییان است، تنها 18 جمله توسط مشاهده‌شوندگانی از طبقۀ پایین اجتماعی بیین جملات، مقایسۀ آن‌ها را با دو سطح دیگر تا حدیی‌سازد. اما در همیی‌ها نشان می‌دهند، می‌توان به وضوح دیی، سایر گونه‌ها به ندرت مورد استفاده قرار گرفته‌اند. ولی باز هم به واسطۀیندگان در این سطح، نمی‌توان مدعیین ییل دارند. گویندگانِ دو سطح دیگر نیز برای بیان آینده، در گفتار روزمرۀ خود، بیشترین بهره را از همین گونه برده‌اند. درصدها نشان می‌ین دو طبقۀ اجتماعی به میزان مشابهی (64.11% و 60.29%)، دربیان آینده از حال استمراری‌ۀ آخر ("گذشتۀ ساده"، "دار(م) می‌ر(م) + فعل" و "خواه(د) + فعل") به‌اندازه‌ایی‌توان آن را نادیده گرفت. این تفاوت‌ها به‌ویی‌های بیان آینده در بین گویندگانِ طبقۀ پایین جامعه در نمودار زیر بهتر قابل رؤیت است:
نمودار 4. می‌های آینده در سه سطح اجتماعی/ اقتصادی از مشاهده‌شوندگان بر اساس فراوانی.
4. 2. 4. سن گوینده
پنج گروه سنیۀ حاضر بررسییانسال و مسن. یافته‌های مربوط به هریین رده‌ها در جدول‌های 9 و 10 قابل مشاهده است. از میان پنج گروه سنی، فراوان‌ترین استفاده از حال استمراریین اشارات را به آینده در گفت‌وگوهای خود داشته‌اند. این طور استنتاج می‌یت ایشان بیشتر معطوف به زمان حال بوده است. وضعیت مشابهیی‌ها به آینده، تنها زمان حال استمراری به چشم می‌خورد. جوانان از هر نُه گونۀ بیان آینده در گفت‌وگوهای روزمرۀ خود بهره برده‌اند ولی در مورد ایشان بیشتریی چهار گونۀ آخر می‌توان متصور شد. بیش از نیمی از اظهارات ایشان در مورد آینده در قالب حال استمراری است. در رابطه با میانسالان نیز وضع به همین منوال است. ولی افراد مسن هیچ استفاده‌ای‌ها در گفتار خود نداشته‌اند. علاوه بر حال استمراری، بیش از ی‌چهارم اظهارات ایشان در مورد آیین ویژگی آن‌ها را از سایر گروه‌های سنی متمایز می
جدول 9. بسامد رخداد گونه‌های آینده درپنج گروه سنی از گویندگان.
جدول 10. درصد گونه‌های آینده در پنج گروه سنی از گویندگان.
نمودار 5. می‌های آینده درپنج گروه سنی از گویندگان بر اساس فراوانی.
4. 2. 5. درجۀ رسمیتِ موقعیتِ گفتمان
هری‌های اشاره به آینده در موقعیتی با درجۀ رسمی‌بودنِ متفاوت بیان شده است. این درجۀ رسمیت بر اساس نوع رابطه بین طرفین گفتمان تعیین می‌شود. در زندگی حقیقی، این میییوستاری بین دو غایییررسمی یافت می‌شود. اما در مطالعۀ حاضر برای اطمینان بیشتر از صحّت دسته‌بندیِ هریۀی‌تر ومتمایزترِ رسمی و غیررسمییج‌ترین نمونه‌های اظهاراتِ غیررسمی شامل گفت‌وگوهای بیی‌ها، هم‌اتاقی‌ها واعضای خانواده است. غالب‌ترین نمونه‌های رسمی را می‌توان در گفت‌وگوهای بین غریبه‌ها (مثلاً در خیابان)، استاد- دانشجو، فروشنده- مشتری‌رجوع و ... جست. یافته‌های مربوط به این عاملِ اجتماعی در جدول‌های زیر قابل رؤیت است:
جدول 11. بسامد رخداد گونه‌های آینده در گفت‌وگوهای رسمی و غیررسمی.
پیش از هر چیین ییب به اتفاق اظهاراتِ آینده در داده‌های این تحقیق از نوع غیررسمی بوده‌ی، تعداد اظهاراتِ غیررسمی ده برابرِ اظهاراتِ رسمی بوده است. در میان جملات و عباراتِ غیررسمی، یی از گونه‌های بیان آییافته‌های پیشین می‌توان حدس زد، آن گونه، خواه(د) + فعل است. این ییش‌بینیی زبانی با یۀ بیان آینده می‌ی‌ترین آن‌ها در محاورۀ فارسی، مورد آخر است. یافته‌های پیشینِ این مقاله نیییار محدودِ این گونه است. اما انتظار می‌یِ آخر، یعنی درجۀ رسمیتِ موقعیی از خواه(د) + فعل را در سطح اظهاراتِ رسمی شاهد باشیم. ولییج مشخص است، حتی در شرایط رسمیۀ روزمره هم اییرین مورد استفاده قرار می‌گیرد، در حالیۀ حال استمراری و حال ساده، در این شراییشتری داشته‌اند. نمودار 6 چنین مقایسه‌ای را تسهیل می‌سازد:
نمودار 6. می‌های آینده درگفت‌وگوهای رسمی و غیررسمی بر اساس فراوانی.
5. نتیجه‌گیری
تایج بر میآید رایج‌ترین روشِ بیانِ آینده در محاورۀ فارسی به‌یریِ زمان حال استمراری است. این گونۀ واژگانی- نحوی از متغیر آینده در سطوح مختلف عوامل اجتماعیۀ حاضر مورد بررسیی‌یی و چه در سطوح اجتماعیِ بررسی شده، خواه(د) + فعل بوده است.
در رابطه با بسامدِ رخدادِ نُه گونۀ مورد بررسیی و چه زیر تأثیر عوامل اجتماعیِ مورد بحث، می‌توان به ترتیبِ زیر دست یافت:
حال استمراری >می خواه(م) + فعل > حال ساده > مضارع التزامی> قراره + مضارع التزامی> دار(یم) + فعل > گذشتۀ ساده > دار(م) می‌ر(م) + فعل > خواه(د) + فعل.
از میان نُه گونۀ پیش‌بینی‌شده برای بیان آییر بوده است، از جمله: حال استمراری، می‌خواه(م) + فعل، حال ساده و مضارع التزامی. تقریباً می‌یگر قابل چشم‌پوشی است. مشهودترین تفاوت‌ها، از میان عوامل اجتماعیِ یادشده، در درجۀ رسمیتِ موقعیتِ گفتمان دیده شده است. ولی حتی با وجود تمایزِ بیشتر، ترتیبییجه گیری
یافته‌های این تحقیق نحوۀ بیان آینده را در گفت‌وگوهای طبیعی و روزمرۀ فارسی‌زبانان روشن ساخت. گویندگان از حیث جنسیت، گروه سنی، سطح تحصیلی و طبقۀ اقتصادی- اجتماعی، و نیز درجۀ رسمی‌بندی و بیان آینده مورد تفحّص قرار گرفت. تفاوت‌ها زیر تأثیر هریی‌شده به دست آمد و درنهایت ترتیبیی از به‌یریِ نُه گونۀ واژگانی- نحویِ بیانِ متغیرِ آینده در فارسیِ گفتاری، به‌دست آمد و ارائه شد. با این حال، یی از محدودیت‌های این تحقیق ای‌ها را درونِ سطوحِ زیرینِ هریی به طور جداگانه مورد بررسی و مقایسه قرار داده و تأثیر متقابلِ اییبِ آن‌ها بررسی نشده است. همچنییش‌تر اشاره شد، در برخی موارد و در بعضی دسته‌ها فراوانی به اندازه‌اییسه و تعمیی‌ین باورییشتری به جمع‌آوریِ داده‌ها اختصاص داده می‌شد، شای‌تری برای امر مقایسه فراهم می‌یق حاضر در بحث متغیرهای زمانیۀ فارسی پیشگام است، امید است توانسته باشد حداقلِ توجه لازم را به ایی پژوهش‌های مفصّل‌تر و جامع‌ترِ آتی در این زمینه گشوده باشد.
)