کلمات مرکبِ «انعکاسی» در فارسی: انگارۀ دستوری‌شدگی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دکترای دانشگاه علوم پزشکی تهران

چکیده

انعکاسی‌ها در مطالعات زبان‌شناسی به آن دسته از واحدهای زبانی اطلاق می‌شوند که به‌دلیلِ رمزگذاری هم‌مرجع‌بودگی میان فاعل و موضوع دیگر فعل (مفعول مستقیم یا غیرمستقیم) یا تأکید برگروه اسمی در جمله به‌کار گرفته می‌شوند. مختصر حاضر بر آن است تا به بررسی آن دسته از کلمات مرکب در زبان فارسی بپردازد که با عناصر انعکاسیِ: «خویش» و «خویشتن» و عنصر انعکاسی و انعکاسیِ تأکیدیِ «خود» پدید می‌آیند. این بررسی با هدفِ واکاویِ ویژگیِ این دسته از واژگان مرکب در به‌تصویرکشیدنِ «ساخت موضوعی»ِ کامل، یعنی رمزگذاری همۀ موضوعات و با مشخصۀ «انعکاسی» درون یک واژه و همچنین مفهوم «تأکید» به انجام رسیده است. در این زاویه از واکاوی، مقالۀ حاضر از تحلیل کونیش (2011) در بررسی ساخت موضوعیِ ترکیبات اسمی با انعکاسی‌ها پیروی کرده است. از آنجا که بخشی از تحلیل‌های پژوهش نیازمند کاوش‌های درزمانی بوده است، اصول انگارۀ دستوری‌شدگی به خدمت گرفته شده‌اند. این کاوش‌ها حاکی از این حقیقت بودند که عناصر انعکاسی در ترکیبات واژگانی نیز تنها حامل مفاهیمی بودند که در ساخت‌های نحوی رمزگذاری می‌کنند. داده‌های پژوهش نشان می‌دهند که پیدایش ترکیبات واژگانی با عناصر انعکاسی، در فصل مشترک نحو و واژگان به وقوع می‌پیوندد، از این‌رو ترکیبات مذکور از میزان ترکیب‌پذیریِ بالایی برخوردارند. همچنین مشخص شد که زبان فارسی، همانند دیگر زبان‌های دنیا، مفهوم انعکاس را پیش از مفهوم قیدیِ «تأکید» در ترکیبات واژگانی رمزگذاری کرده‌است. نتایج این مقاله نشان می دهد که رمزگذاریِ مفهومِ «انعکاس»، رابطۀ فاعل و مفعول مستقیم و نیز کاربرد انعکاسیِ «خود»، به میزان قابل توجهی به‌ترتیب از رمزگذاریِ مفهومِ «تأکید»، رابطۀ فاعل و مفعول غیرمستقیم و نیز کاربرد دیگر عناصر انعکاسی بیشتر بوده‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Reflexive Compounds in Persian: A Grammaticalization ‎Account

نویسنده [English]

  • Shadi Davari
چکیده [English]

The term‘‘reflexive’’has been used throughout the history of linguistics in the sense of referring to the function of marking two arguments of a verb as co-referential. The present paper is an attempt to analyze the deverbal compound nouns derived from reflexives and reflexive intensifiers in Persian. It argues that the verbal part of these compound nouns provides information about the noun’s argument structure. Typically, the two argument positions inherited from the underlying transitive verb must be filled by the same argument. In other words, the relevant nominals express a reflexive meaning. Given that we are dealing with the interface of grammar and the lexicon, it should not come as a surprise that we find a certain amount but not a total degree of semantic compositionality in this domain. Following Konig (2011) and the principles of grammaticalization theory, we will show that the reflexives and intensifiers component encode the same content as their syntactic meaning. It is further demonstrated that the reflexive meaning, direct object and the frequency of "xod" are more documented than the intensifier function, indirect object and the frequency of xiš and xištan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • reflexives
  • intensifier reflexives
  • reflexive compounds
  • ‎argument structure
  • grammaticalization

مراجع

آسانا، جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب آسانا (1391). متن‎های پهلوی. گردآوری: سعید عریان. تهران: نشر علمی.
آفتابی، زهره و فرهاد ساسانی (1391). «بررسی واژه‌سازی پسانحوی در زبان فارسی». مجموعه مقالات سومین کارگاه آموزشی و پژوهشی صرف. به کوشش فریبا قطره و شهرام مدرس خیابانی، تهران: انجمن زبان‌شناسی ایران و نشر نویسه پارسی.  [WU1] 
احمدی، بابک (1380). ساختار و تأویل متن. تهران: نشر مرکز.
اشمیت، رودیگر (1386). راهنمای زبان‌های ایرانی (جلد اول). ترجمه فارسی زیر نظر حسن رضایی باغ بیدی، تهران: ققنوس.
حسن دوست، محمد (1393). فرهنگ ریشه‌ شناختی زبان فارسی (جلد دوم). تهران: فرهنگستان زبان وادب فارسی.
خانلری، پرویز ( 1377 ). تاریخ زبان فارسی. تهران: انتشارات فردوس.
داوری، شادی (1395). تکوین انعکاسی‌ها و انعکاسی‌های تأکیدی در زبان فارسی: رویکرد دستوری‌شدگی. دستور: ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان. ش12.[WU2] 
ژینیو، فیلیپ (1382). ارداویرافنامه. ترجمه ژاله آموزگار، تهران: معین.
شقاقی، ویدا (1391). «صرف پسا نحوی». در مجموعه مقالات نخستین کارگاه آموزشی و پژوهشی صرف. به‌کوششِ ویدا شقاقی، تهران: انجمن زبان‌شناسی ایران و نشر نویسه پارسی، 16-1.
طباطبایی، علاءالدین (1382). اسم و صفت مرکب در فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
طباطبایی، علاءالدین (1395). ترکیب در زبان فارسی. تهران: کتاب بهار.
عمادی، احسان (1395). «قصه‌های شب». مجله داستان. ش71، تهران: گروه انتشارات همشهری. [WU3] 
کاردر، مرتضی (1395). «اُزو». مجله داستان. ش71، تهران: گروه انتشارات همشهری. [WU4] 
کشاورز، کریم (1388). هزار سال نثر پارسی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کنت، رولاند گراب (1384). فارسی باستان: متون و واژه‌نامه. ترجمه: سعید عریان، تهران: پژوهشکده زبان و گویش، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
مدرس خیابانی، شهرام (1389). «رویکرد آماری به صرف پسانحوی». مجموعه مقالات نخستین کارگاه آموزشی و پژوهشی صرف. به‌کوششِ ویدا شقاقی، تهران: انجمن زبان‌شناسی ایران و نشر نویسه پارسی، 87-73.
مشکوه‌الدینی، مهدی (1387). دستور زبان فارسی: واژگان و پیوندهای ساختی. تهران: سمت.
مکنزی، دیوید نیل (1390). فرهنگ کوچک زبان پهلوی. ترجمه: مهشید میرفخرایی، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مولایی، چنگیز (1387).راهنمای زبان فارسی باستان: دستور زبان، گزیده­ی متون، واژه­نامه. تهران: مهرنامگ.
نغزگوی کهن، مهرداد (1387). «بررسی فرآیند دستوری‌شدگی در فارسی جدید». دستور: ویژه‌نامۀ نامۀ فرهنگستان، ش4، 24-3.
نغرگوی کهن، مهرداد (1392). «بررسی شیوۀ تکوین بعضی از ضمایر در فارسی نو». رنج و گنج (ارجنامۀ دکتر زهره زرشناس. به‌کوششِ ویدا نداف، فرزانه گشتاسب و محمد شکری فومشی)، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نغزگوی کهن، مهرداد و محمد راسخ مهند (1391). «دستوری‌شدگی و بسط استعاری». پژوهش‌های زبانی. س3، ش1، انتشارات دانشگاه تهران[WU5] .
وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی (1390). دستور زبان فارسی (1). تهران: سمت.
همایون، همادخت (1379.واژه نامه­ی زبان­شناسی و علوم وابسته. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 
Baron, I., & M. Herslund (1998). "Support Verb Constructions as Predicate Formation". The Structure of the Lexicon in Functional Grammar. H. Olbertz, K. Hengeveld, & J. S. García (eds.), Amsterdam: John Benjamin Publishing Co, 99-116.
Bruner[WU6] , Ch. J. (1977). A Syntax of Western Middle Iranian. Delmar, N.Y.: Caravan Books.
Chomsky, N (1981). Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris.
Chomsky, N (1995). The Minimalist Program. Cambridge, Mass: MIT Press.
Dik, S. C. (1989). The Theory of Functional Grammar. Part 1: The Structure of the Clause. Dordrecht: Foris.
Di Sciullo, A-M., & E. Williams (1987). On the Definition of Word. Cambridge MA: MIT Press.
Haspelmath, M. & A. D. Sims (2012). Understanding Morphology (second edition). London: Hachette UK company.
Hopper, P & Traugott, E. C (2008). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.
König, E., & P. Siemund (2000). "Intensifiers and reflexives: a typological perspective". Reflexives: Forms and Functions. Z. Frajzyngier, & T. S. Curl (Eds.), Amsterdam: John Benjamin Publishing Co., 41–74.
König, E. & V. Gast (eds.) (2002). ... Reflexive pronouns and other uses of self-forms in English. Zeitschrift für Anglistik und Amerikanistik 50.3: 1-14.
König, E. (2011). "Reflexive Nominal Compounds". Studies in Language. 35.1, 112-127.
Levin, B., & M. Rappaport (1995). "Lexical semantics and syntactic structure". The handbook of contemporary semantic theory. S. Lappin (ed.), 487-507.
Schladt, M. (2000). "The typology and grammaticalization of reflexives". Reflexives: Forms and Functions. Z. Frajzyngier, & T. S. Curl (Eds.),41–74.
Selkirk, E. (1982). The Syntax of Words. Cambridge, MA: MIT Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار